Trách nhiệm pháp luật nào khi đô thị lớn “ngộp thở” vì ô nhiễm?

Xếp hạng trực tiếp thành phố lớn ô nhiễm nhất của IQAIR. Ảnh chụp màn hình: Lan Anh

Ô nhiễm không còn là chuyện xa vời

Theo hệ thống quan trắc không khí IQAir, vào lúc 7h30 sáng 10/9, Hà Nội đứng thứ 8 trong danh sách 126 thành phố ô nhiễm trên thế giới. Đến 6h37 sáng nay (11/9), Hà Nội vẫn xếp thứ 14 trong danh sách.

Tại TP Hồ Chí Minh, nhiều khu vực trung tâm cũng ghi nhận mức ô nhiễm tương tự, thuộc nhóm có hại cho sức khỏe. Đáng lo ngại, tình trạng này lặp lại nhiều ngày, không chỉ nhất thời.

Nguyên nhân được chỉ ra chủ yếu đến từ bụi mịn phát thải từ phương tiện giao thông, xây dựng, sản xuất công nghiệp và điều kiện thời tiết hanh khô, gió lặng.

Vấn đề không còn đơn thuần là “khí hậu thất thường” mà phản ánh sự bất cập trong quản lý đô thị, đặc biệt ở khía cạnh pháp lý: Kiểm soát nguồn thải chưa hiệu quả, chế tài xử lý vi phạm còn nhẹ, việc giám sát công khai dữ liệu môi trường chưa đủ mạnh để buộc các chủ thể phải tuân thủ.

Ông T.K. Hưng, cư dân phường Bồ Đề, Hà Nội, bày tỏ: “Sáng nào tôi cũng mở ứng dụng đo chất lượng không khí. Thấy chỉ số đỏ, lo nhất là cho cháu nhỏ đi học. Người dân chúng tôi chỉ biết đóng cửa, mua máy lọc, nhưng đây chỉ là giải pháp tình thế. Nhà nước phải có trách nhiệm kiểm soát tận gốc, chứ không thể để dân tự xoay xở mãi".

Hiến pháp năm 2013, Điều 43 quy định rõ: “Mọi người có quyền được sống trong môi trường trong lành và có nghĩa vụ bảo vệ môi trường". Luật Bảo vệ môi trường 2020 cũng nêu trách nhiệm của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền này, đồng thời đặt ra nghĩa vụ cụ thể cho tổ chức, cá nhân.

Thế nhưng, để quyền đó đi vào thực chất, cần cơ chế thực thi mạnh mẽ hơn. Bởi thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp vẫn xả thải vượt chuẩn nhưng chỉ bị xử phạt hành chính với mức tiền chưa đủ răn đe. Các công trình xây dựng nhiều khi để bụi mịn bay mù mịt mà chỉ bị “nhắc nhở”. Việc kiểm soát khí thải xe máy, ô tô mới chỉ dừng ở kế hoạch, chưa có bước đi quyết liệt.

Luật sư Mai Thị Thảo, Phó Giám đốc TAT Law Firm phân tích, với tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng như hiện nay, cần đặt vấn đề trách nhiệm pháp lý của cơ quan quản lý.

Người dân hoàn toàn có thể khởi kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại nếu chứng minh được hành vi xả thải gây ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe, tài sản của họ. Đây là điểm mới của Luật Bảo vệ môi trường 2020, cần được áp dụng mạnh mẽ.

Người dân phải tự xoay xở để bảo vệ sức khỏe

Ô nhiễm không khí không chỉ là con số AQI hiển thị trên ứng dụng, mà là những cơn ho kéo dài của trẻ nhỏ, bệnh viêm phổi của người già, chi phí y tế tăng cao. Nhiều gia đình phải chi hàng chục triệu đồng mua máy lọc không khí, khẩu trang chuyên dụng, hạn chế ra đường. Điều này vô hình trung tạo ra sự bất bình đẳng: Những người có điều kiện kinh tế thì “mua” sự bảo vệ, còn người nghèo thì buộc phải sống chung với ô nhiễm.

Từ góc độ xã hội, đây là sự xâm phạm đến quyền lợi cơ bản của công dân. Khi người dân phải tự xoay xở để bảo vệ sức khỏe trước một vấn nạn thuộc trách nhiệm quản lý nhà nước, niềm tin vào hiệu lực pháp luật sẽ bị suy giảm.

Để tình trạng “ngộp thở” không còn lặp lại, cần một loạt giải pháp pháp lý quyết liệt:

Siết chặt xử phạt xả thải: Tăng mức xử phạt hành chính với doanh nghiệp vi phạm lên mức đủ răn đe, đồng thời công khai danh tính để cộng đồng giám sát.

Kiểm soát khí thải phương tiện: Đẩy nhanh lộ trình kiểm định khí thải ô tô, xe máy; hỗ trợ chính sách đổi xe cũ lấy xe mới để giảm nguồn phát thải.

Công khai dữ liệu: Bắt buộc công khai chất lượng không khí theo thời gian thực tại các bảng điện tử công cộng, giúp người dân giám sát và gây áp lực ngược lại với cơ quan quản lý.

Cơ chế kiện tập thể: Xây dựng cơ chế pháp lý để người dân, tổ chức xã hội có thể khởi kiện tập thể đối với các nguồn gây ô nhiễm, bảo vệ quyền lợi chung.

Như Luật sư Mai Thị Thảo nhấn mạnh: “Một khi trách nhiệm pháp lý được thực thi nghiêm minh, doanh nghiệp và các tổ chức mới ý thức rõ rằng chi phí gây ô nhiễm lớn hơn nhiều lần so với chi phí tuân thủ pháp luật. Khi đó, ý thức tuân thủ luật môi trường mới thực sự đi vào cuộc sống".

Hai đô thị lớn nhất cả nước đang phải đối diện với tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng. Đây không chỉ là cảnh báo về sức khỏe cộng đồng mà còn là bài kiểm tra năng lực quản lý, thực thi pháp luật. Người dân, như ông T.K. Hưng, chỉ mong một môi trường an toàn cho con cháu. Luật pháp đã có, nhưng cần sự kiên quyết, minh bạch và đủ mạnh để bảo vệ quyền hiến định của công dân. Bảo vệ bầu không khí cũng chính là bảo vệ niềm tin của xã hội vào sự nghiêm minh của pháp luật.